کتاب

نام كتاب: الطبقات الكبری‏؛ نویسنده: ابن سعد كاتب واقدی‏؛ وفات: ۲۳۰ ق‏؛ تعداد جلد واقعی: ۱۰؛ زبان: عربی‏؛ موضوع: تاریخ عمومی‏، این کتاب توسط محمود مهدوی دامغانی‏ ترجمه شده و در هشت جلد توسط انتشارات فرهنگ اندیشه به چاپ رسیده است

محتوای و موضوع کتاب الطبقات الكبری: این كتاب در موضوع زندگی صحابه و نوشته محمد بن سعد (م ۲۳۰) مشهور به كاتب واقدی است. مؤلف علاوه بر اطلاعات گسترده‏ای كه درباره صحابه و تابعین و عالمان مسلمان تا زمان خود آورده، به شرحی نسبتاً مفصل از زندگانی رسول خدا   صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم  پرداخته است. در این كتاب همچنین به مناسبت صحابه و تابعین، شرح حال مختصری از پنج امام نخست شیعیان ارائه می‏شود.

این كتاب به منظور شناسایی طبقه‌های نخست صحابه و تابعین تألیف شده و پس از شرح زندگانی و مغازی پیامبر  صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، به ترتیب از صحابه حاضر در جنگ بدر، غیر بدری‏ ها، صحابه ‏ای كه به شهرهای مختلف هجرت كره و در آنجا سكونت كرده ‏اند، طبقات هفت‏گانه تابعین و سرانجام زنان صحابی سخن گفته است. مجموع این مطالب در چاپ مشهور كنونی كتاب طبقات ضمن هشت جلد منتشر شده است. دو جلد نخست از این مجموعه به سیره و مغازی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اختصاص دارد.

به دلیل تقسیم‏ بندی خاص ابن سعد در این كتاب كه بر اساس شیوه اداری خلیفه دوم و به ترتیب زمان اسلام آوردن افراد است، شرح‏ حال برخی افراد دو بار ارائه می‌شود مثلاً حضرت علی علیه‌السلام یك بار ذیل بدریین در جلد دوم و بار دیگر ذیل صحابه ساكن كوفه آمده است. طبعاً شرح حال نخست با تفصیل بیشتری انجام شده است.

روش تألیف‏ الطبقات الكبری: ابن سعد ابتدا آگاهی ‏هایی در مورد نسب شخص به دست داده كه اهمیت دارد و پس از اخبار مربوط به او، از قیافه و آرایش و لباس سخن می‏گوید كه این قبیل آگاهی ‏ها در منابع دیگر كمتر یافت می‌شود. به همین جهت كهن‏ ترین آگاهی ‏های شمایل شناسانه پیامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و صحابه و تابعین را باید از این كتاب دانست. كتاب طبقات ابن سعد از منابع دست اول تاریخ اسلام به شمار می‌رود و به دلیل قدمت آن، مشتمل بر مطالبی ارزشمند و گاه منحصر به فرد است.

منابع كتاب‏ الطبقات الكبری: وی در این كتاب از روایات استاد خود واقدی و كتاب مشهور او المغازی و دیگر آثار از دست رفته او، همچنین كتب محدثان و مورخانی چون كلبی، هیثم بن عدی و مداینی بهره گرفته است. گفته می‌شود هشتاد در صد از نقل‏ های دو جزء نخست كتاب طبقات به نقل از واقدی است. ابن سعد در این كتاب بر شیوه معمول نویسندگان زمان خود یعنی حدیث‏ نگاری عمل كرده و در همه موارد مقید به نقل اسناد خود است. شمار مشایخ او در این كتاب نزدیك ۲۵۰ نفر می‌باشد.

جایگاه؛ شخصیت و زندگانی ابن سعد كاتب واقدی‏: ابو عبد الله محمد بن سعد بن منیع، مشهور به كاتب واقدی (۱۶۸- ۲۳۰ ) مورخ و سیره نویس مشهور بغداد و مؤلف كتاب الطبقات الكبری است.او از موالی حسین بن عبد الله نواده عباس عموی پیامبر بود.ولی ابن خلكان بنا به مستندی نامعلوم او را زهری شمرده است. همو از وی تعبیر به بصری كرد و زاخائو و برخی دیگر بصره را محل تولد او دانسته‌اند.

ابن سعد از نخستین سیره نویسانی است كه در غیر مدینه نشأت یافتند چه آنكه غالب سیره نویسان پیش از او چون ابن اسحاق و واقدی مدنی اند. او از جمعی از برجسته‏ ترین مشایخ بصره كوفه و بغداد چون هشیم بن بشیر،اسماعیل بن علیه،وكیع بن جراح،سفیان بن عیینة،هشام كلبی،هیثم بن عدی و ابو نعیم فضل بن دكین،روایات تاریخی و حدیث فرا گرفت.او مدتی نیز در مدینه اقامت گزید و از مشایخ آن دیار چون معن بن عیسی،محمد بن اسماعیل بن ابی فدیك و ابو حمزة انس بن عیاض،استماع نمود.از برخی مشایخ مكی چون احمد بن محمد ازرقی و سعید بن منصور حدیث شنیده است.

زمان دقیق حضور او در حجاز دانسته نیست؛ قدر مسلم این است كه او در سال ۱۸۹ در مدینه بوده و پیش از ۲۱۰ به عراق بازگشته است.به جز افراد یاد شده نام دهها تن دیگر از مشایخ ابن سعد در اسانید كتاب طبقات دیده می‌شود.او حتی از رجال هم طبقه خود چون یحیی بن معین روایت كرده است.او در بغداد به حلقه درس محمد بن عمر واقدی پیوست و از خواص شاگردانش گردید به طوری كه به كاتب واقدی شهرت یافت. با توجه به خروج واقدی در ۱۸۰ هجری از مدینه به عراق، و سن ابن سعد در آن زمان بعید به نظر می‏رسد كه سابقه آشنایی آن دو به مدینه برگردد او آثار و مرویات استادش واقدی را در تاریخ و غیر آن در اختیار داشت و مهم‏ترین راوی آثار او بود و برای تدوین آثار خود از آنها بهره گرفت و بسیاری را در طبقات گنجانید.

شاگردان ابن سعد: از مهم‏ترین شاگردان ابن سعد می‏ توان از بلاذری، حارث ابن ابی اسامه، حسین ابن فهم و ابن ابی دنیا نام برد .از نظر رجالی بر خلاف استادش واقدی كه گاه تضعیف شده ابن سعد مورد اعتماد رجالیان بوده است. ابو حاتم به صدق او در روایت اشاره كرده؛ خطیب او را از اهل عدالت شمرده و برخی چون ابن ندیم او را ثقة دانسته‌اند گفته شده است احمد بن حنبل به فرا گرفتن روایات او علاقه نشان می‌داده است. با این همه یحیی بن معین و به قولی ابن حنبل او را تكذیب كرده‌اند. ابن سعد سنی متعصبی است كه مذهب او به وضوح از كتابش پیداست اما زمانی كه مأمون اعلام كرد همه باید به خلق قرآن گواهی دهند وی همراه یك گروه هفت نفری به رقه فرا خوانده شد و در آنجا به خلق قرآن اعتراف كرد. این مطلب ضمن اینكه نشانه اعتبار و اهمیت مقام اجتماعی اوست با توجه به عقاید او به نظر میرسد از روی ناچاری صورت گرفته باشد به همین جهت نویسنده مقدمه طبقات (السلمی- طبقات - الطبقة الخامسه) این كار ابن سعد را تقیه دانسته است.

ابن سعد راوی در قرائت نیز بوده است و قرائات مختلف به خصوص قرائات قاریان مدینه را از واقدی فرا گرفته و نزد یعقوب بن اسحاق حضرمی قاری بصره و از قاریان دهگانه نیز حاضر می‌شده است. ابن سعد در ۶۲ سالگی در بغداد وفات كرد.

منبع: مجموعه سیره معصومین